‘‘เอตํ สนฺต’’นฺติ ปสฺสโตติ ‘‘สาธุ เนกฺขมฺม’’นฺติ ปริวิตกฺกนวเสน ‘‘เอตํ เนกฺขมฺมํ สนฺต’’นฺติ ปสฺสนฺตสฺสปิฯ อนาเสวิโตติ น อาเสวิโต น ผสฺสิโต น สจฺฉิกโตฯ อธิคมฺมาติ อธิคนฺตฺวา ปตฺวา สจฺฉิกตฺวาฯ ตมาเสเวยฺยนฺติ ตํ อานิสํสํ เสเวยฺยํ ภเชยฺยํฯ ยํ เมติ เยน การเณน มยฺหํฯ อธิคมฺมาติ อธิคนฺตฺวาฯ สฺวาสฺส เม โหติ อาพาโธติ โส มยฺหํ อาพาธนฏฺเฐน อาพาโธ โหติฯ อวิตกฺเก จิตฺตํ น ปกฺขนฺทตีติ อวิตกฺกวิจาเร ทุติยชฺฌาเน อารมฺมณวเสน จิตฺตํ น ปกฺขนฺทติฯ วิตกฺเกสูติ วิตกฺกวิจาเรสุฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

มหาวคฺโค จตุตฺโถฯ

5. สามญฺญวคฺโค

1. สมฺพาธสุตฺตวณฺณนา

[42] ปญฺจมสฺส ปฐเม อุทายีติ กาฬุทายิตฺเถโรฯ อวิทฺวาติ อญฺญาสิฯ ภูริเมธโสติ มหาปญฺโญฯ โย ฌานมพุชฺฌีติ โย ฌานํ อพุชฺฌิฯ ปฏิลีนนิสโภติ เอกีภาววเสน ปฏิลีโน เจว อุตฺตมฏฺเฐน จ นิสโภฯ มุนีติ พุทฺธมุนิฯ ปริยาเยนาติ เอเกน การเณนฯ กามสมฺพาธสฺส หิ อภาวมตฺเตเนว ปฐมชฺฌานํ โอกาสาธิคโม นาม, น สพฺพถา สพฺพํฯ ตตฺราปตฺถิ สมฺพาโธติ ตสฺมิมฺปิ ปฐมชฺฌาเน สมฺพาโธ ปฏิปีฬนํ อตฺถิเยวฯ ตตฺราปิตฺถีติปิ ปาโฐฯ กิญฺจ ตตฺถ สมฺพาโธติ ตสฺมิํ ปน ฌาเน กิํ สมฺพาโธ นามฯ อยเมตฺถ สมฺพาโธติ อยํ วิตกฺกวิจารานํ อนิรุทฺธภาโว สมฺพาโธ สํปีฬา นามฯ อิมินา อุปาเยน สพฺพวาเรสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ นิปฺปริยาเยนาติ น เอเกน การเณน, อถ โข อาสวกฺขโย นาม สพฺพสมฺพาธานํ ปหีนตฺตา สพฺเพน สพฺพํ โอกาสาธิคโม นามาติฯ

2. กายสกฺขิสุตฺตวณฺณนา

[43] ทุติเย ยถา ยถา จ ตทายตนนฺติ เยน เยน การเณน เยน เยนากาเรน ตํ ปฐมชฺฌานสงฺขาตํ อายตนํ โหติฯ ตถา ตถา นํ กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ เตน เตน การเณน เตน เตนากาเรน ตํ สมาปตฺติํ สหชาตนามกาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, สมาปชฺชตีติ อตฺโถฯ กายสกฺขิ วุตฺโต ภควตา ปริยาเยนาติ ยสฺมา เตน นามากาเยน ปฐมชฺฌานํ สจฺฉิกตํ, ตสฺมา อิมินา ปริยาเยน กายสกฺขิ วุตฺโตฯ นิปฺปริยาเยนาติ ยตฺตกํ กาเยน สจฺฉิกาตพฺพํ, สพฺพสฺส กตตฺตา อยํ นิปฺปริยาเยน กายสกฺขิ นามฯ

3. ปญฺญาวิมุตฺตสุตฺตวณฺณนา

[44] ตติเย ปญฺญาย จ นํ ปชานาตีติ ตํ ปฐมชฺฌานวิปสฺสนาปญฺญาย ชานาติฯ อิธาปิ ปริยายนิปฺปริยายา ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพาฯ ยถา จ อิธ, เอวํ อิโต ปเรสุปิฯ

4. อุภโตภาควิมุตฺตสุตฺตวณฺณนา

[45] จตุตฺถํ อุภเยน เวทิตพฺพํฯ เอตฺถ จ อุภโตภาควิมุตฺโตติ อุภโตภาเคหิ สมถวิปสฺสนานํ ปจฺจนีกกิเลเสหิ วิมุตฺโตฯ ปริโยสาเน ปน สมาปตฺติยา รูปกายโต, อริยมคฺเคน นามกายโต วิมุตฺโตเยว อุภโตภาควิมุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ

5-10. สนฺทิฏฺฐิกธมฺมสุตฺตาทิวณฺณนา

[46-51] ปญฺจมาทีสุ สนฺทิฏฺฐิโกติ สยํ ปสฺสิตพฺพโกฯ นิพฺพานนฺติ กิเลสนิพฺพานํฯ ปรินิพฺพานนฺติ ตสฺเสว เววจนํฯ ตทงฺคนิพฺพานนฺติ ปฐมชฺฌานาทินา เตน เตน องฺเคน นิพฺพานํฯ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานนฺติ อิสฺมิํเยว อตฺตภาเว นิพฺพานํฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

สามญฺญวคฺโค ปญฺจโมฯ

ปฐมปณฺณาสกํ นิฏฺฐิตํฯ

2. ทุติยปณฺณาสกวณฺณนา

[52] อิโต ปเรสุ เขมนฺติ นิรุปทฺทวํฯ เขมปฺปตฺโตติ เขมภาวํ ปตฺโตฯ สิกฺขาทุพฺพลฺยานีติ สิกฺขาย ทุพฺพลภาวกรณานิฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

มโนรถปูรณิยา องฺคุตฺตรนิกาย-อฏฺฐกถาย

นวกนิปาตสฺส สํวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

องฺคุตฺตรนิกาเย

ทสกนิปาต-อฏฺฐกถา

1. ปฐมปณฺณาสกํ

1. อานิสํสวคฺโค

1. กิมตฺถิยสุตฺตวณฺณนา

[1] ทสกนิปาตสฺส ปฐเม กุสลานิ สีลานีติ อนวชฺชสีลานิฯ อมงฺกุภาวสฺส อวิปฺปฏิสารสฺส อตฺถาย สํวตฺตนฺตีติ อวิปฺปฏิสารตฺถานิฯ โส เนสํ อานิสํโสติ อวิปฺปฏิสารานิสํสานิฯ ยถาภูตญาณทสฺสนตฺโถติอาทีสุ ยถาภูตญาณทสฺสนํ นาม ตรุณวิปสฺสนา, นิพฺพิทา นาม พลววิปสฺสนา, วิราโค นาม มคฺโค, วิมุตฺติ นาม อรหตฺตผลํ, ญาณทสฺสนํ นาม ปจฺจเวกฺขณญาณํฯ อคฺคาย ปเรนฺตีติ อรหตฺตตฺถาย คจฺฉนฺติฯ

2. เจตนากรณียสุตฺตวณฺณนา

[2] ทุติเย น เจตนาย กรณียนฺติ น เจเตตฺวา กปฺเปตฺวา ปกปฺเปตฺวา กาตพฺพํฯ ธมฺมตา เอสาติ ธมฺมสภาโว เอโส การณนิยโม อยํฯ อภิสนฺเทนฺตีติ ปวตฺเตนฺติฯ ปริปูเรนฺตีติ ปริปุณฺณํ กโรนฺติฯ อปารา ปารํ คมนายาติ โอริมตีรภูตา เตภูมกวฏฺฏา นิพฺพานปารํ คมนตฺถายฯ

3-5. อุปนิสสุตฺตตฺตยวณฺณนา

[3-5] ตติเย หตูปนิโสติ หตการโณฯ จตุตฺถปญฺจเมสุ ทฺวีหิ เถเรหิ กถิตภาโวว วิเสโสฯ